خداوند انسان را لطیف آفرید و طوری او را خلق کرد که بخش اعظمی از حقایق عالم را به‌وسیله قلب و فطرت خود بشناسد. انسان‌ها اگر دلشان به‌سمت خدا تمایل پیدا نکند عقل‌شان نمی‌تواند. به‌همین دلیل نیاز است که قلب خود را و جنبه عاطفی خود را همان‌طور لطیف و رقیق حفظ کند تا با عشق و محبت به هر چیزی نگاه کند و پر از زیبایی شود. آیات متعددی در قرآن آمده است که از قلب و فطرت و جنبه عاطفی انسان‌ها سخن می‌گوید و آسیب‌های آن را برمی‌شمرد و انسان‌ها را به جلوگیری از سنگینی دل و قلب تذکر می‌دهد.

خداوند در آیه74 سوره بقره می فرماید: «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ فَهِیَ کَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ؛ سپس دل‌هاى شما بعد از این [واقعه] سخت گردید همانند سنگ یا سخت‌تر از آن چرا که از برخى سنگ‌ها جوی‌هایى بیرون مى‌زند و پاره‏‌اى از آنها مى‌‏شکافد و آب از آن خارج مى‌‏شود و برخى از آنها از بیم خدا فرو مى‌‏ریزد و خدا از آنچه مى‌‏کنید غافل نیست»؛

در آیه43 سوره انعام می فرماید: «فَلَوْلا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛ پس چرا هنگامى که عذاب ما به آنان رسید تضرع نکردند، ولى [حقیقت این است که] دلهای‌شان سخت‏ شده و شیطان آن‌چه را انجام مى‌دادند برای‌شان آراسته است»؛

در آیه16 سوره حدید نیز می فرماید: «أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ؛ آیا براى کسانى‌که ایمان آورده‌اند هنگام آن نرسیده که دلهای‌شان به یاد خدا و آن حقیقتى که نازل شده نرم [و فروتن] گردد و مانند کسانى نباشند که از پیش بدان‌ها کتاب داده شد و [عمر و] انتظار بر آنان به درازا کشید و دلهای‌شان سخت گردید و بسیارى از آنها فاسق بودند»؛ کلمه «قست» را به‌کار می‌برد که به معنای «سنگ دلی» است.


خداوند به‌کسانی‌که قلب‌های‌شان مانند سنگ سخت است هشدار می‌دهد که اگر حق را نپذیرند و با این پذیرش منشأ خیر برای خود و هم‌مسلکان خود نشوند در آخرت با غذابی سخت مواجه خواهند شد. «بَلَى مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ؛ آرى کسى‌که بدى به‌دست آورد و گناهش او را در میان گیرد پس چنین کسانى اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود.»(بقره81) اما چرا خداوند قلب این افراد را به سنگ تشبیه کرده است؟ خداوند می‌خواهد از بی‌برکتی سنگ و ماهیتی که در آن موجود نیست و نمی‌تواند منشأ رشد و برکت باشد بگوید. یعنی همان‌طور که سنگ نمی‌تواند محل کشت و زرع باشد قلب و دل این افراد هم نمی‌تواند محل رشد حق و حقیقت و نشر آن باشد. امام عسکری(ع) می‌فرمایند: «قَسَتْ قُلُوبُکُمْ، در این آیه یعنی ای جماعت یهودیان، دل‌های شما غلیظ و خشک گردیده و خیر و رحمت از آن‌ها رخت بربسته است.»(البرهان، ج۱، ص۴۵۴) هنگامی هم که می‌فرماید از سنگ سخت‌تر است منظور این است که اگر در سنگ چند فایده خاص هم بیابید در قلب و دل این افراد همان را هم نمی‌توانید پیدا کنید.

اینکه چگونه دلی می تواند سخت تر از سنگ باشد قرآن مجید در همین آیه توضیح می دهد و در آن سه برکت از برکات سنگ را برمی شمارد:
اوّل: بعضی از سنگها در دل کوهها شکافته می شوند و چشمه ها از آن می جوشد و نهرهای آب از آنها جاری می شود و از این آبها، کشتزارها و گیاهان و جانوران سیراب می شوند و بدان زنده می شوند و جان می گیرند. آری سنگ برکتی چنین مهم دارد؛ ولی قلب بنی اسرائیل نه منبع جوشان فضیلت است و نه چشمه سار زلال علم و حکمت و نه کانون عاطفه و نه جای مهر و محبّت! براستی که قلب اینان سخت تر از سنگ است!

دوّم: بعضی از سنگها نیز ترک ها و شکاف های کوچکی پیدا می کنند و همچون حوضچه ای اندک آبی را در خود نگه می دارند، که گر چه با آن نمی توان کشتزارها و درختان و جانوران را سیراب کرد، ولی ممکن است رهگذر تشنه ای را از کام مرگ برهاند؛ امّا قلب بنی اسرائیل سنگدل این مقدار ناچیز هم اثری از مهر و محبّت در خود ندارد.

سوّم: بعضی از این سنگها از خوف و ترس خداوند از بالای کوه فرو می ریزند و در برابر عظمت آفریدگار یکتا و توانا فروتنی می کنند و خضوع نشان می دهند؛ همان طور که آیه شریفه ۲۱ سوره حشر نیز بر این مطلب دلالت دارد، خداوند در این آیه می فرماید: «لَوْ اَنْزَلْنا هَذَا الْقُرآنَ عَلی جَبَل لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِّنْ خَشْیَةِ اللّهِ وَ تِلْکَ الاَْمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُون » اگر این قرآن را بر کوهی نازل می کردیم می دیدی که در برابر عظمت خدا خاشع می شد و از خوف خدا می شکافت، این مثالهایی است که برای مردم می زنیم، شاید در آن بیندیشند!


حال چه چیزی باعث شده قلب این افراد مانند سنگ سخت شود؟ اولین و مهمترین آن «گناه» است. احادیث فراوانی به‌دست ما رسیده که سخت شدن دل را از اثرات گناه دانسته‌اند. أمیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «اشک چشم‌ها خشک نمی‌شوند مگر از اثر قساوت قلب و دل‌ها نیز سخت [و دچار قساوت] نمی‌شوند مگر در اثر گناهان زیاد.»(الکافی، ج۱، ص۸۱)

آیات متعدد دیگری هم وجود دارد که در مورد خشیت و خضوع در برابر حضرت حق و آیات و نشانه‌های او می‌گوید و اشاره مستقیم و غیرمستقیم دارد که محل این خشیت، قلب و دل انسان است. یعنی اگر خشوع در دل انسان نباشد نمی‌تواند خدا را بشناسد، او را دوست داشته باشد و از دستوراتش اطاعت کند.
 
از دیگر آثار قساوت قلب، کاهش روزی است: «وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکًا وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَی»؛(طه124) و هر کس از یاد من روى گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور مى‌کنیم! بر اساس این آیه، کسانی‌که رابطه خود را با خدا قطع کرده‌اند به جز دنیا، چیزی ندارند که بتواند مایه امید آنها باشد و با تمام تلاشی که در امر توسعه زندگی دنیوی خود انجام می‌دهند، به اندوخته‌های خود قانع نگشته و راضی نمی‌شوند؛ لذا با ولع بیشتری برای رسیدن به چیزی که آنها را به آرامش برساند، تلاش می‌نمایند ولی هرگز پایانی برای آن متصور نیست؛ پس چنین افرادی دائما در فقر و تنگى به‌سر مى‌برند و با وجود اموال زیاد، روزی بسیار اندکی دارند.

قساوت هم راه پیشگیری دارد و هم راه درمان که در قرآن به آن دستور داده شده است. در مورد پیشگیری عبادت، انجام عمل صالح و رعایت تقوای الهی را می‌توانیم نام ببریم که مانع قساوت قلب و سنگ دل شدن می‌شود. اگر کسی از علائم قساوت قلب که در بالا ذکر شد فهمید که دچار قساوت قلب شده نیز با انجام اعمال عبادی و مناجات و تضرع به درگاه پروردگار می‌تواند خود را نجات دهد.  زیرا اصلی‌ترین دلیل قساوت قلب دوری از خداوند است. انسانی که خود را مستقل ببیند و فکر کند قدرتی که دارد از آن خودش است و خدا و نعمات او را فراموش کند به مرور مغرور شده و دچار قساوت قلب می‌شود. اما وقتی قدرت خود را از ناحیه خدا بداند و بفهمد که روزی باید پاسخگوی اعمال خود باشد بیشتر مراقبت می‌کند. ماه مبارک رمضان فرصتی است برای پاک کردن گناهان و تلاش برای زیاد شدن معنویت و خشیت.